De sote vriendschap



Op een feest ter gelegenheid van het Russisch Nieuwjaar zag ik bijstaand glas (circa 1750) voor het eerst. Het was een overdonderende verrassing. Er bestaat een traditie van vriendschapsglazen. Daarop staan naast woorden afbeeldingen die verwijzen naar vriendschap zoals twee in elkaar gevouwen handen, twee figuren die elkaar aankijken of een arm om de schouder slaan. Soms staan er een man en een vrouw op afgebeeld, soms twee mannen en heel enkel twee vrouwen. Afbeeldingen van David en Jonathan komen regelmatig voor. De tekst is meestal simpel, zoals (aan de) vriendschap of het Latijnse amicitia(e).

Niet alle drinkglazen zijn aan verheven onderwerpen gewijd. Er bestaat ook een schalkse, vooral achttiende-eeuwse traditie van glazen met parende hoenders of vogels die in een kooi zitten met het deurtje open. Het laatste beeld verwijst naar het verlies van de maagdelijkheid van het vrouwtje. Bij mijn weten gaat het steeds om heteroseksuele geneugten. Op deze glazen staan opschriften als "par plaisirs" of "utinam sic semper" (dat het altijd zo moge blijven).

Dit glas staat in beide tradities en wijkt er tegelijk vanaf. Van de vriendschapsglazen wijkt het af omdat het opschrift "de sote vriendschap" luidt. Nu bestaat het woord sote niet in het oud-Nederlands. Het lijkt nog het meest op enerzijds soete en anderzijds sotte. We mogen wel aannemen dat het niet om een schrijffout, maar om een woordspeling gaat. De afbeelding van de twee parende kippen versterkt deze lezing. Met opzet is het bijvoeglijk naamwoord dubbelzinnig gehouden. "De sote vriendschap" verwijst naar zowel naar het zoete als het zotte van vriendschap.

In afwijking van de andere kippenglazen staan hier geen haan en hen afgebeeld, maar twee hanen want ze hebben een kam en keellap van gelijke omvang. Het is dus geen heteroseksuele, maar een homoseksuele voorstelling. Het lijkt gezien deze voorstelling zeer waarschijnlijk dat "de sote vriendschap" slaat op een relatie tussen twee sodomieten. Dat maakt dit glas zo bijzonder want het drukt iets uit waarop indertijd de doodstraf stond. Sodomie (anale seks) was een misdrijf waarvoor in de achttiende-eeuwse Republiek ongeveer 200 mannen ter dood zijn gebracht.

Twee mannen zullen tesamen uit dit glas hebben gedronken en op hun sote vriendschap hebben geklonken. Zoals bij het Christelijke avondmaal de leden van de kerkelijke gemeente samen uit één glas drinken, dronken vrienden samen uit een speciaal glas om op hun vriendschap te proosten. Met dit glas hebben twee mannen een tastbaar bewijs nagelaten van wat waarschijnlijk een homoseksuele liefde is geweest. Uit de achttiende eeuw kennen we heel wat prenten die tegen de sodomie zijn gericht, maar behalve in geschrifte is tot dusver geen spoor gevonden van een min of meer positieve uitdrukking van sodomitische relaties of gevoelens. We kennen geen materiële objekten die op homoseksueel cultuurleven wijzen behalve nu dit glas.

Het is een glas om bij weg te dromen: wie waren de mannen die dit glas gebruikten en wat voor verhouding hadden ze met elkaar? Hoe zoet of zot was hun vriendschap? Zijn ze ooit opgepakt wegens sodomie? Wie heeft het voor hen geslepen? Want tenzij ze zelf glasslijper waren, hadden ze een derde in hun verbond nodig die tekst en afbeelding voor hen vervaardigde.

Sote vriendschap duidt op een mooi ideaal van soete minne en sotte blijdschap. In de Verenigde Staten is het laatste decennium een homowereld ontstaan die zichzelf "queer" noemt. Queer kunnen we in het Nederlands met dwars vertalen, maar "sote" is gezien de tekst op dit glas een fraaiere vertaling die nauw aansluit bij een zowel ondergrondse als zeer Nederlandse traditie. Sote vriendschap: het doet verlangen naar vriendschappen die zoet zijn in het zotte en zot in het zoete.

Gert Hekma